De Waardelijstontologie van TOOI 1.1.3

De waardelijstontologie definieert resources die specifiek betrekking hebben op waardelijsten. Deze resources worden alleen gebruikt in de (RDF-varianten van) de waardelijsten, en in de definities van waardelijsten. Daarbij gaat het onder meer om klassen die staan voor de verschillende subtypen van waardelijsten die TOOI onderscheidt, zoals conceptwaardelijsten en registerwaardelijsten. Ook worden diverse properties gedefinieerd die specifiek zijn voor waardelijsten. 

De waardelijstontologie includeert SHACL met owl:imports. Alle klassen zijn gedefinieerd als instantie van rdfs:Class en tevens van sh:NodeShape. Daarmee krijgen deze resources zowel een semantische als een syntactische karakerisering. In de hoedanigheid van sh:NodeShape hebben ze een aantal property-shapes die aangeven welke cardinaliteit een property heeft. Dit wordt gebruikt om een modelgedreven formulier te kunnen genereren ten behoeve van het waardelijstgeneratieproces.

Binnen TOOI wordt onder een waardelijst een selectie van informatie in het kennismodel verstaan die een applicatiespecifiek doel dient, in de vorm van een (geserialiseerde) RDF-graaf, een XML-document, en eventueel nog in andere formats. Meer in het bijzonder is een waardelijst een  selectie van feiten over een selectie van resources. Een voorbeeld is een waardelijst met gemeenten die bestaan op een bepaalde datum. Deze beschrijft de betreffende resources — namelijk gemeenten zoals geïdentificeerd met een TOOI-URI — in termen van hun officiële namen en enige andere eigenschappen. Waardelijsten zijn toepassingspecifiek en worden gegenereerd uit gegevensverzamelingen die niet toepassingspecifiek zijn. Deze gegevensverzamelingen zijn per definitie RDF-grafen die deel uitmaken van het TOOI-kennismodel.

TOOI onderscheidt verschillende soorten waardelijsten, elk met eigen kenmerken. Het meest prominente onderscheid is tussen registerwaardelijsten en conceptwaardelijsten. Een registerwaardelijst beschrijft resources van het specifieke type dat in het betreffende register de focus heeft. Voor het provincieregister zijn dat bijvoorbeeld provincies. Een conceptwaardelijst beschrijft resources van het type skos:Concept en vormt een selectie van uitspraken (weergegeven als RDF-triples) zoals deze zijn vastgelegd in de TOOI-thesauri.

Een voorbeeld: De volgende uitspraken worden beheerd in het provincieregister.

  provincie:pv26 a tooiont:Provincie;
          rdfs:label "provincie Utrecht";
          tooiont:officieleNaamExclSoort "Utrecht";
          tooiont:officieleNaamInclSoort "provincie Utrecht";
          tooiont:officieleNaamSorteer "Utrecht";
          tooiont:organisatiecode "pv26";
          tooiont:organisatiesoort tooikern:c_358e6463;
          tooiont:owmsId "http://standaarden.overheid.nl/owms/terms/Utrecht_(provincie)"^^xsd:anyURI;
          tooiont:provinciecode "26";
          tooiont:voorkeursnaamExclSoort "Utrecht";
          tooiont:voorkeursnaamInclSoort "provincie Utrecht";
          tooiont:voorkeursnaamSorteer "Utrecht" 
  .

Deze uitspraken worden gekopieerd in de waardelijst <https://identifier.overheid.nl/tooi/set/provincie_peildatum/1> en in andere waardelijsten die afgeleid worden uit dat register.

Waardelijsten zijn instanties van tooiwl:Waardelijst, een subklasse van tooiont:Informatieobject.

Een waardelijst is een selectie van informatie in het kennismodel, en het kennismodel verandert in de tijd. Nieuwe feiten worden aan het kennismodel toegevoegd, andere feiten verdwijnen uit het kennismodel. Als de beheerder van TOOI een waardelijst genereert maakt deze een selectie van de feiten die op dat moment het kennismodel vormen.  Dat moment heet de zichtdatum. De zichtdatum van een waardelijst is dus de datum waarop het kennismodel beschouwd wordt. Het is de datum die op basis van de toestand van het kennismodel op dat moment bepaalt wat in de waardelijst wel en niet opgenomen wordt. In het normale geval zal de zichtdatum gelijk zijn aan het moment dat de waardelijst gegenereerd wordt. Het is ook denkbaar dat op basis van “huishoudelijke” informatie over wie wanneer wat heeft aangepast in het kennismodel, een waardelijst geregenereerd wordt met een zichtdatum in het verleden.

Binnen de TOOI-registers wordt historie bijgehouden. Als een gemeente opgeheven wordt, dan wordt deze gebeurtenis vastgelegd. De informatie over de opgeheven gemeente (wat de naam was, in welke provincie deze lag) blijft beschikbaar. Gebeurtenissen zoals opheffing en oprichting kunnen ook met vooruitwerkende kracht worden vastgelegd. Een register bevat op elk moment dus resources die op dat moment bestaan, niet meer bestaan, of zullen bestaan. Omdat soms alleen resources van belang zijn die op een bepaald moment bestaan, definieert TOOI ook de notie peildatum. De peildatum is een datum waarmee precies die resources geselecteerd worden die, voor zover op de zichtdatum bekend in het kennismodel, op die peildatum bestaan.

De TOOI-thesauri volgen SKOS Simple Knowledge Organization System Reference en hebben derhalve géén model voor wijzigingen en historie. Met andere woorden: in de TOOI-thesauri zelf wordt géén historie bijgehouden. Als je op zeker moment een thesaurus bekijkt, dan bevat deze precies de concepten die op dat moment bestaan. In dat geval is het onderscheid tussen peildatum en zichtdatum subtiel.

Om de begrippen zichtdatum en peildatum uit te drukken zijn de properties tooiont:zichtdatum en tooiont:peildatum gedefinieerd. Deze hebben tooiont:Informatieobject als exclusief domein. Dat betreft dus alle soorten informatieobjecten, hoewel tooiont:peildatum alleen voor bepaalde soorten waardelijsten relevant is.

De volgende paragrafen gaan in meer detail in op respectievelijk registerwaardelijsten en conceptwaardelijsten. WDe begrippen zichtdatum en peildatum worden met voorbeelden nader toegelicht. Ook de relatie met het begrip geldigheid komt aan bod.

Een waardelijst is een selectie van informatie in het kennismodel die een applicatiespecifiek doel dient, in de vorm van een (geserialiseerde) RDF-graaf, een XML-document, en eventueel nog in andere formats.

Elke waardelijst die gegenereerd wordt heeft een aantal metadatawaarden die constant blijven over alle versies van die waardelijst. Daarnaast heeft een versie van een waardelijst metadatawaarden die specifiek zijn voor die versie.

De RDF-variant van een waardelijst heeft de volgende ontologie-annotaties (metadata). Het subject van deze properties is de graphURI. De uitspraken zeggen dus iets over de RDF-graaf. Er is daarom geen waarde opgenomen voor de property dcterms:format, aangezien deze alleen betrekking heeft op een serialisatie van de graaf. Dezelfde graaf heeft meerdere serialisaties (TTL, XML-RDF, JSON-LD).

Bij het genereren van een nieuwe versie van een waardelijst worden steeds twee varianten aangemaakt: RDF en XML. De RDF-variant wordt bovendien uitgeleverd in drie serialisatieformats: TTL, RDF-XML en JSON-LD. De (ongeserialiseerde) RDF-variant geldt hierbij als de basisvariant waar de XML-variant van afgeleid is. Dit wordt geïllustreerd in het volgende fragment van de waardelijst provincies op peildatum met zichtdatum en peildatum 1 maart 2029 in het format TTL. De metadata van waardelijst zien er dan uit als volgt:

    # baseURI: https://identifier.overheid.nl/tooi/set/provincie_peildatum/115

    <https://identifier.overheid.nl/tooi/set/provincie_peildatum/115>
            a owl:Ontology, tooiwl:RegisterwaardelijstOpPeildatum ;
            ##
            ## vaste metadata (gekopieerd uit de waardelijstdefinitie)
            ##
            pav:derivedFrom <https://identifier.overheid.nl/tooi/id/provincie> ;
            tooiont:verantwoordelijke ministerie:mnre1034 ; 
            tooiont:titel "Waardelijst provincies op peildatum" ;
            dcterms:description "Beschrijft alle provincies die bestaan op de peildatum" ;
            ##
            ## overige metadata, toegevoegd tijdens generatie door redacteur of systeem
            ##
            owl:versionInfo "Op verzoek van diverse afnemers, vanwege de bijzondere datum" ;
            tooiont:peildatum "2029-02-28"^^xsd:date ;
            tooiont:zichtdatum "2029-03-01"^^xsd:date ;
            tooiwl:volgnummer 115 ;
            tooiont:publicatiedatum "2029-03-01"^^xsd:date ;
            prov:generatedAtTime "2029-02-28T14:31:52.21Z"^^xsd:dateTime ;
    .

    provincie:pv20
            a tooiont:Provincie ;
            rdfs:label "provincie Groningen" ;
            tooiont:officieleNaamExclSoort "Groningen" ;
            tooiont:officieleNaamInclSoort "provincie Groningen" ;
            ## ... meer data hier
    .

Een voorbeeld van een conceptwaardelijst:

    # baseURI: https://identifier.overheid.nl/tooi/set/plooi_documentsoorten/115

    <https://identifier.overheid.nl/tooi/set/plooi_documentsoorten/115>
    a owl:Ontology, tooiwl:CollectiegebaseerdeConceptwaardelijst ;
    ##
    ## vaste metadata (gekopieerd uit de waardelijstdefinitie)
    ##
    pav:derivedFrom <https://identifier.overheid.nl/tooi/def/thes/kern> ;
    tooiwl:collectie <https://identifier.overheid.nl/tooi/def/thes/kern/skosCollection_0748250c> ;
    tooiont:verantwoordelijke ministerie:mnre1034 ; 
    tooiont:titel "Waardelijst documentsoorten t.b.v. aanlevering Plooi" ;
    dcterms:description "Beschrijft de documentsoorten t.b.v. aanlevering Plooi" ;
    ##
    ## overige metadata, toegevoegd tijdens generatie door redacteur of systeem
    ##
    owl:versionInfo "Nieuw concept toegevoegd aan collectie" ;
    tooiwl:volgnummer 115 ;
    tooiont:publicatiedatum "2029-03-01"^^xsd:date ;
    prov:generatedAtTime "2029-02-28T14:31:52.21Z"^^xsd:dateTime ;
    tooiwl:afgeleidVanVersie <https://identifier.overheid.nl/tooi/def/thes/kern_1.3>
    .
    <https://identifier.overheid.nl/tooi/def/thes/kern/skosCollection_0748250c> 
    a skos:Collection ;
    ## ... meer data hier
    .

Bij het genereren van een waardelijst wordt gebruik gemaakt van een waardelijstdefinitie: een instantie van de klasse tooiont:Waardelijstdefinitie. Bij deze waardelijstdefinitie is informatie vastgelegd om metadatawaarden te genereren, maar ook om de selectie van data aan te sturen. De definities ondersteunen de beheerprocessen en worden niet gepubliceerd. 

Elke waardelijst die gegenereerd wordt heeft een aantal metadatawaarden die constant blijven over alle versies. Deze worden vastgelegd in de waardelijstdefinitie voor de betreffende waardelijst. Deze waardelijstdefinitie is een instantie van zowel één van de waardelijstsoorten als van tooiont:Waardelijstdefinitie. Daarom is het onnodig aparte propertyshapes voor waardelijstdefinities te definiëren.

De graphURI van de te genereren waardelijst wordt gevormd door de waarde van de property tooiwl:bestandsnaam in de waardelijstdefinitie vooraf te laten gaat door https://identifier.overheid.nl/tooi/set/ en te concateneren met “/” en een volgnummer, bijvoorbeeld <https://identifier.overheid.nl/tooi/set/provincie_peildatum/115>.

Een waardelijstdefinitie heeft waarden voor de volgende properties: